Οι Ουκρανοί συγγενείς του μπουζουκιού
Οι παραδόσεις της Ουκρανικής μουσικής συνδέονται στενά με τα παραδοσιακά όργανα Μπαντούρα (Bandura ) και Κόμπζα (Kobza). Είναι όργανα ελεύθερων τροβαδούρων, οι οποίοι με το τραγούδι μετέδιδαν τις ιστορίες των Ουκρανών ηρώων, τα μεγάλα κατορθώματα και τις αποτυχίες τους.
Οι ερευνητές της Ουκρανικής μουσικής κουλτούρας πιστεύουν, ότι το πρώτο όργανο που έγινε διάσημο ήταν το κόμπζα και οι μουσικοί καλλιτέχνες ονομάστηκαν κομπζάρ (kobzar).
Η αρχαία κόμπζα ανήκε στα όργανα τύπου λαούτο, αρχικά είχε μακριά στενή ταστιέρα με δεμένα τάστα, μικρό επίμηκες σώμα, δύο ή τρεις χορδές. Με τον καιρό, η ταστιέρα έγινε πιο φαρδιά και κοντή, τα τάστα εξαφανίστηκαν, το σώμα έγινε πιο μεγάλο και στρογγυλό και αυξήθηκε ο αριθμός των χορδών.
Τον 16ο αιώνα, με το σχηματισμό του Σιτς της Ζαπορίζια και την επακόλουθη μετατροπή σε στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο του ουκρανικού κράτους, η κόμπζα και οι κομπζάρ αποτελούν αναπόσπαστο και αναφαίρετο μέρος της ζωής των Κοζάκων. Και όπως στο Ρους του Κιέβου ένας τραγουδιστής συνόδευε τα στρατεύματα στην πορεία κατά των Πόλοβτσι, μετά από μερικούς αιώνες οι κομπζάρ με τα τραγούδια τους ενέπνεαν τους Κοζάκους να πολεμήσουν τους Τούρκους.
Η κόμπζα του Μαμάι (από το όνομα ενός διάσημου κοζάκου), ή με άλλο όνομα μπαντούρκα ,γίνεται ευρέως διαδεδομένη ανάμεσα στους Κοζάκους.
Η επακόλουθη διαμόρφωση της κόμπζας προέκυψε με την αύξηση του αριθμού των χορδών, την αντίστοιχη επέκταση της ταστιέρας με ταυτόχρονη σμίκρυνση και στρογγυλοποίηση του σώματος. Με την αύξηση του αριθμού των χορδών εξαφανίζονται τα τάστα, αλλάζοντας τη δομή του οργάνου, το στυλ και τον τρόπο του παιξίματος.
Η αυτόχθονη ουκρανική κόμπζα, η οποία στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αντικατέστησε την αρχαία κόμπζα (την πρωτότυπη) είναι θεμελιωδώς καινούργιο όργανο, έργο του ουκρανικού λαού. Το δείγμα της είναι η κόμπζα του O. Veresai.
Για κάποιο χρονικό διάστημα, η κόμπζα και η μπαντούρα (μπαντούρκα) συνυπήρχαν. Η κύρια διαφορά μεταξύ των οργάνων ήταν ο αριθμός των χορδών και ο τρόπος του παιξίματος. Παίζοντας κόμπζα, οι χορδές πιέζονται και το ίδιο το όργανο κρατιέται πλάγια σαν κιθάρα. Η μπαντούρα κρατιέται όρθια, ακουμπώντας στο στήθος και παίζοντας όλες τις χορδές και με τα δύο χέρια.
Στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα, υπήρξε μια ταχεία αλλαγή στα σχέδια των μουσικών οργάνων. Χάρη στους ουκρανόφιλους , που προσπάθησαν να φέρουν την κόμπζα και την μπαντούρα στην ευρωπαϊκή μουσική. Η κόμπζα δέχεται μεταλλικά τάστα, σχισμές και μεγάλο αριθμό προεξοχών, η μπαντούρα μερικώς χρωματίζεται. Από αυτή τη στιγμή επικρατεί η πλήρης σύγχυση των εννοιών «κόμπζα» και «μπαντούρα» , και γίνεται όλο και πιο δύσκολο να ξεχωρίζουν αυτά τα όργανα σε εμφάνιση.
Η μπαντούρα γίνεται πιο τέλεια και κατά συνέπεια κατάφερε να πάρει τη θέση της κόμπζα και σχεδόν τελείως να την εξαλείψει. Η μπαντούρα είναι σαν ένα έγχορδο πιάνο, δηλαδή μπορείς επίσης να πάρεις χορδές και να παίξεις με όλα τα δάχτυλά ταυτόχρονα.
Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος, η λέξη «κόμπζα» είναι τουρκικής προέλευσης και υπάρχουν αρκετοί λόγοι να πιστεύουμε ότι η εμφάνισή της, καθώς και το αντίστοιχο αρχαίο όργανο, ήταν αποτέλεσμα αιώνων επαφής των Ουκρανών με τουρκικούς λαούς.
Γιατί οι Κοζάκοι ξεκίνησαν να ονομάζουν την τροποποιημένη κόμπζα ως μπαντούρκα δεν είναι γνωστό, αλλά οι επιστήμονες επισημαίνουν τη συνάφεια της λέξης με την ευρωπαϊκή «pandoura» (“pandora”, “mandora”), το οποίο με τη σειρά του ανήκει στο αρχαίο ελληνικό όργανο πανδούρα (πανδουρίδα). Όπως γνωρίζετε, το λαϊκό ελληνικό όργανο μπουζούκι είναι ο απόγονος της ίδιας πανδούρας.
Ρωμαϊκή ή Βυζαντινή Πανδούρα από ψηφιδωτό του 6ου αι. Μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη
Άννα Μανιάτη
