Ο σπουδαίος πατριώτης Έλληνας που δεν έζησε την Ελλάδα
Την αγάπη προς την Πατρίδα, ο κάθε Έλληνας αποκτά με το γάλα της μητέρας. Δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση ο Βλαντίμιρ Πετρίδης, ο άνθρωπος που σε όλη τη ζωή του έψαχνε την Πατρίδα του σε αρχαία απομεινάρια, που την αγάπησε χωρίς να έχει πατήσει το πόδι του στη λατρεμένη γη, που θαύμαζε την ομορφιά της από τις ζωγραφιές, τυπωμένες στις κάρτες και στα βιβλία, που γνώρισε την ιστορία της από τα διηγήματα του πατέρα του, που ονειρευόταν να χαρίσει το μεγαλύτερό του θησαυρό στην Ελλάδα του. Ήταν Έλληνας…
Το site ukranorama.gr έψαξε τις πληροφορίες για τη ζωή του κ. Πετρίδη και απευθύνθηκε στην Πρόεδρο της Ελληνικής κοινότητας Νόμου Οδησσού, τους "Έλληνες της Οδησσού", κα Ελισάβετ Κουζμίνσκαγια-Πολυχρονίδη, η οποία χάρηκε για το ενδιαφέρον προς τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο και προσέφερε ένα απόσπασμα, αφιερωμένο στον κο Πετρίδη από το δικό της βιβλίο "Ελληνική κοινότητα Νόμου Οδησσού, ορόσημα της ιστορίας του 19-21 αιώνα", το οποίο κυκλοφόρησε το 2007.
Βιβλίο «Ελληνική κοινότητα Νόμου Οδησσού, ορόσημα της ιστορίας του 19-21 αιώνα», Συγγραφέας - Ελισάβετ Κουζμίνσκαγια-Πολυχρονίδη
"Βλαντίμιρ (Άγγελος ) Λαζάρεβιτς Πετρίδης (1920 - 1995) - Συλλέκτης
Ο Βλαντίμιρ Λαζάρεβιτς Πετρίδης δεν είναι πια μαζί μας εδώ και 17 χρόνια. Στη μνήμη μου ο κύριος Πετρίδης έμεινε ως ένας ψηλός, λεπτός άντρας με διαπεραστικά μάτια και εξυπηρετικό θλιβερό χαμόγελο. Τον θυμάμαι στο ρόλο του δασκάλου κατά το πρώτο έτος, όταν άνοιξε ένα παράρτημα του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού (η τότε ονομασία του Ιδρύματος), όπου ο Βλαντιμίρ Λαζάρεβιτς φιλοξενούσε αρκετές ομάδες ανθρώπων στους οποίους δίδασκε την Νέα Ελληνική γλώσσα.
Ήταν αρκετά κλειστός άνθρωπος, ως και αυστηρός, μέσα του δεν ευδοκιμούσε η πολυλογία, η οποία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα για πολλούς ηλικιωμένους. Το ίδιο σιωπηλός, βυθισμένος στον εαυτό τους και στα χόμπι του, ήταν και στο σπίτι με την οικογένειά του. Αλλά όταν ο Βλαντίμιρ Λαζάρεβιτς άρχιζε να μιλάει, ήταν ένας μεγάλος αφηγητής. Όλοι γύρω του πάγωναν μένοντας με τα στόματά ανοιχτά.
Άνευ όρων πατριώτης, διάσημος συλλέκτης, φανατικά και πολύ επιμελώς έψαχνε, μάζευε και οργάνωνε όλα τα υλικά, τα οποία είτε με το έναν, είτε με τον άλλον τρόπο, όλα είχαν σχέση με την Ελλάδα. Ήταν ερευνητής, διαφωτιστής και αθλητής, ερασιτέχνης ζωγράφος και δάσκαλος, τα ενδιαφέροντά του ήταν ευέλικτα και εκτεταμένα. Ήταν επίτιμο μέλος του Συλλόγου των Συλλεκτών της Οδησσού, μέλος του Πανουκρανικού συλλόγου φιλοτελιστών, ωστόσο πολύ λίγοι γνωρίζουν ότι η νομισματική συλλογή των παλαιών νομισμάτων των ακτών της Βόρειας Μαύρης Θάλασσας, την οποία συνέλεξε από την αρχή, υπήρξε μία από τις καλύτερες στην πρώην ΕΣΣΔ.
Ο πατέρας του, Λάζαρος Πετρίδης, γεννήθηκε το 1892 στη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα στη Σμύρνη. Όπως πολλοί από τους συμπατριώτες του, έτσι κι εκείνος έφυγε από την Οθωμανική Πύλη, μέρος της οποίας ήταν και στην Ελλάδα. Βρέθηκε στην Οδησσό το 1918, εγκαταστάθηκε εκεί στη νέα του Πατρίδα, η οποία έχει γίνει πλέον και η μοναδική. Ένα χρόνο αργότερα, ο Λάζαρος παντρεύτηκε, άνοιξε ένα μικρό κουρείο επί της οδού Μπελίνσκογκο απέναντι από το γήπεδο, όπου εργάστηκε ως κουρέας. Το 1920, γεννήθηκε ο μεγαλύτερος γιος του, τον οποίο ονόμασε Άγγελο.
Η εποχή ήταν δύσκολη και ταραχώδης, ο Λάζαρος, πατέρας τριών αγοριών (του Άγγελου, του Κωνσταντίνου και του Αλέξανδρο) όπως και πολλοί άλλοι, έχασε το κουρείο του τη δεκαετία του 1920 και συνέχισε να εργάζεται ως υπάλληλος. Ως νέος, ήταν πεπεισμένος ότι όλα αυτά ήταν προσωρινές δυσκολίες, τις οποίες ήταν αδύνατο να γλιτώσει το νεαρό σοβιετικό κράτος, τη δομή και τα καθήκοντα του οποίου σίγουρα δεν γνώριζε καν. Όμως το κράτος ήταν σκληρό, το καθεστώς ανελέητο, οι μέθοδοι αντιμετώπισης των ανθρώπων αδίστακτοι. Ο Λάζαρος στις 22 Νοεμβρίου του 1937 συνελήφθηκε, καταδικάστηκε και στάλθηκε στη Σιβηρία, όπου σύντομα πέθανε, και πίσω στην Οδησσό έμειναν η σύζυγος με τα τρία αγόρια.
Ίσως οι λόγοι της σιωπηλότητας του Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς να προέρχονται από το περιστατικό αυτό, από εκείνη τη στιγμή που ο 18ρονος νεαρός άνδρας, αντιλήφθηκε το γεγονός ότι η ζωή του απλού ανθρώπου σε αυτή τη χώρα δεν άξιζε τίποτα, ειδικά αν δεν είχε τίποτα να αναδείξει στη νέα κυβέρνηση. Δεν είχε ούτε τη «σωστή» καταγωγή, ούτε χρήσιμη εθνικότητα, ούτε ένα εύηχο για την κυβέρνηση επίθετο, είχε όμως προκλητικό όνομα: Άγγελος. Το άφησε για πάντα πίσω του και επέλεξε ένα άλλο. Διέγραψε αυτό που του έδωσαν οι γονείς του κατά τη γέννηση και έγινε για όλους, ακόμη και για την οικογένειά του, ο Βλαντίμιρ.
Η κόρη του Βλαντίμιρ, η Λόρα Πετρίδη, έμαθε για το πραγματικό όνομα του πατέρα της, εννέχα χρόνια μετά το θάνατό του, μελετώντας μαζί μου τα παλιά έγγραφα, μέσα στα οποία βρέθηκε το ερειπωμένο πιστοποιητικό γεννήσεως του, όπου αναγραφόταν το πραγματικό όνομά του.
Ο Βλαντίμιρ Πετρίδης μαζί με τα αδέλφια του, τον Αλέξανδρο και τον Κωνσταντίνο, μαθήτευσαν στο ελληνικό σχολείο της Οδησσού, ωστόσο μόνον εκείνος πρόλαβε να το τελειώσει καθώς σύντομα έκλεισαν όλα τα ελληνικά σχολεία της ΕΣΣΔ. Προσηλωμένος και μαζεμένος, αρχίζει να ασχολείται με τον αθλητισμό, σημειώνει πρόοδο, και γίνεται καθηγητής φυσικής αγωγής μετά το τέλος της φοίτησής του στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Οδησσού. Εργάστηκε για πολλά χρόνια σε αθλητικά σωματεία στην Οδησσό, όπου δίδαξε στα παιδιά και στους ενήλικες το κολύμπι και την κωπηλασία. Για πολλά χρόνια, ο Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς δίδασκε γυμναστική στο Ινστιτούτο Νερού της Οδησσού.
Ακόμη και πριν από τη σύλληψη του πατέρα του, σε ηλικία των 17, ο Βλαντίμιρ αρχίζει να συλλέγει αρχαία νομίσματα. Η έλξη δημιουργήθηκε όταν ο φίλος του βρήκε τυχαία ένα αρχαίο ελληνικό νόμισμα από την Όλβια, ελληνική αποικία στη Μαύρη Θάλασσα, ξεπλυμένη μετά τη βροχή κοντά στην αριστερή όχθη του κόλπου ποταμού Δνείστερου, κοντά στο χωριό Ροξολάνα, της περιφέρειας της Οδησσού. (Εδώ, σε αυτό το χωριό, οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως μετά από ανασκαφές την ελληνική πόλη Νικόνι) .
Ο Βλαντίμιρ από την πρώιμη παιδική ηλικία αγαπούσε να ακούει τις ιστορίες του πατέρα του, ο οποίος έγινε ο πρώτος δάσκαλος της ιστορίας της Ελλάδας για εκείνον. Αυτός ερήμην, αλλά με θέρμη και για πάντα, αγάπησε φανατική την ιστορική Πατρίδα, την Πατρίδα των προγόνων του, την Πατρίδα των ηρώων Ελλήνων, πολλοί από τους οποίους κάποτε έζησαν και διέπρεψαν στην Οδησσό. Ο Βλαντίμιρ σταδιακά ανακάλυπτε τα ονόματά τους, παρακολουθούσε τη μοίρα και το ρόλο τους στην ιστορία της ανεξαρτησίας της Ελλάδας, μάθαινε για την προσφορά τους στην ανάπτυξη και στην άνθηση της Οδησσού .
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος βρήκε τον Βλαντίμιρ Πετρίδη φοιτητή της Ιατρικής Σχολής. Ως γιος "εχθρού του λαού", Έλληνα κιόλας στην εθνικότητα, δεν επελέγη στο στρατό, αλλά δεν ήθελε να πάει κατά την περίοδο της εκκένωσης στην Τασκένδη με την Ιατρική Σχολή, θεληματικά είχε παραμείνει στην Οδησσό. Ο Βλαντίμιρ δεν μπορούσε να αποχωριστεί τον έρωτά του, καθώς εκείνη την εποχή είχε σχέση με την κοπέλα που θα γινόταν σύντομα η σύζυγός του. Ο Βλαντίμιρ βοηθούσε όπως μπορούσε τους στρατιώτες του 25ου τμήματος του Τσαπάγιεβ, σύντομα όμως εκείνοι έφυγαν από την πόλη. Το 1943 ο Βλαντίμιρ παντρεύτηκε ενώ την Οδησσό κατέλαβαν οι Ρουμάνοι, από τους οποίους συνελήφθη και απελάθηκε. Επέστρεψε στην γυναίκα του το 1946, μετά τον πόλεμο.
Ο Βλαντίμιρ επιστρέφει στην Οδησσό, αφήνει την Ιατρική Σχολή, εισέρχεται σε Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, και εμμένει στην προσπάθεια, προσπαθώντας να καλύψει τον χαμένο χρόνο. Συνέχισε να ψάχνει και να συλλέγει, με αγάπη αποκρυπτογραφούσε τα υλικά που του χάριζε η μοίρα. Στην οικογένεια του Βλαντίμιρ προστέθηκαν η κόρη του Λόρα και ο γιος του Κωνσταντίνος.
Το διαμέρισμα του Πετρίδη ήταν πολύ μικρό, δεν επιβαρυνόταν με ειδικές παροχές και δεν ήταν κατάλληλο για την αποθήκευση μιας μεγάλης και ποικίλης συλλογής, ωστόσο ο Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς, δίνοντας λίγη προσοχή στις καθημερινές θλίψεις, απεγνωσμένα αναζητεί, βρίσκει, αλλάζει, κάνει ανταλλαγή, αγοράζει, βγάζει από τη γη και ερευνά, εξερευνά τα πολύτιμα υλικά μαθαίνοντας για την αγαπημένη του Ελλάδα.
Δεν είναι μόνο η συλλογή και η αγαπημένη δουλειά που καταλαμβάνουν το χρόνο και τις σκέψεις του, ο Βλαντίμιρ ασχολείται επίσης με το ψάρεμα, είναι ένας άπληστος ψαράς και ερασιτέχνης - ζωγράφος. Πιο πολύ απ’ όλα του αρέσει να ζωγραφίζει τη θάλασσα, καθώς επίσης τοπία και νατουρμόρτ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο αγαπημένος του ζωγράφος ήταν ο Αϊβαζόβσκι και όλη του τη ζωή μάζευε τις αναπαραγωγές του. Κάποτε oι υδατογραφίες και οι πίνακες του Βλαντίμιρ Πετρίδη, είχαν εκτεθεί στο Μουσείο Τοπικής Ιστορίας της Οδησσού .
Από την μεταπολεμική περίοδο και μετά λειτουργούσε ως πρωτεργάτης πολλών εκπαιδευτικών εκδρομών με βάρκες και κανό. Μαζί με τους μαθητές, μερικές φορές με φίλους και συνεργάτες, ο Πετρίδης επισκεπτόταν την Όλβια, τη Μπερεζάν, τη Χερσόνησο και άλλους δρυμούς της αρχαίας Μαύρης Θάλασσας. Ήταν φίλοι με τον καθηγητή του Κρατικού Πανεπιστημίου της Οδησσού Peter Fedorovich Karyshkovskiy, μαζί αξιολογούσαν και κατανοούσαν τα ευρήματά του, ζητούσε τη γνώμη του, και το σημαντικότερο, έπαιρνε όχι μόνο μεθοδολογική, αλλά και ψυχολογική υποστήριξη από τον επιστήμονα και φίλο του, ο οποίος τιμούσε ιδιαίτερα την ιστορική έρευνα του Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς Πετρίδη και τον βοηθούσε σε αυτήν.
Σταδιακά η συλλογή των αρχαίων νομισμάτων του Βλαντίμιρ Πετρίδη αναγνωρίζεται ως μία από τις καλύτερες ιδιωτικές συλλογές στην ΕΣΣΔ, την επισημαίνουν συχνά σε διαφορετικούς καταλόγους, την αναφέρουν πολλοί ερευνητές και επανειλημμένως παίρνει θέση σε εκθέσεις. Φημιζόταν επίσης η συλλογή γραμματοσήμων της Ελλάδας, την οποία είχε μαζέψει ο Βλαντίμιρ. Τόσο πλήρες σύνολο των γραμματοσήμων όσο περιελάμβανε η συλλογή δεν διέθετε ούτε η ίδια Ελλάδα.
Η συλλογή γραμματοσήμων του Πετρίδη είχε συνεχώς τεράστια επιτυχία στην Ελλάδα. Ο Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς ποτέ δεν έχανε την ευκαιρία να δείξει το θησαυρό του, όχι μόνο στην Οδησσό και ειδικότερα στο Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο τοπικής παράδοσης με το οποίο ανέπτυξε μια ιδιαίτερα θερμή σχέση, αλλά και σε εθνικές και διεθνείς εκθέσεις .
Για πολλά χρόνια ο Βλαντίμιρ Πετρίδης ασχολήθηκε με τη μελέτη του αρχειακού υλικού της "Φιλικής Εταιρείας", μυστικής ελληνικής οργάνωσης η οποία λειτουργούσε κρυφά στην Οδησσό από 1814 έως 1821 στην οδό Κράσνι, δίπλα στην Ελληνική πλατεία. Η "Φιλική Εταιρεία" στην πραγματικότητα οδήγησε και προετοίμασε το απελευθερωτικό αγώνα όλου του ελληνικού λαού εναντίον της τουρκοκρατίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, που ιδρύθηκε τον XV αιώνα, κατέρρευσε μετά την ήττα στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Βλαντίμιρ Πετρίδης μιλούσε πολύ και με πάθος στον Τύπο, ως μέλος των ιστορικών και επιστημονικών συνεδρίων και σεμιναρίων, ήταν ο εμπνευστής και βοηθός - εθελοντής στη δημιουργία του μουσείου "Φιλική Εταιρεία". Το Μουσείο αρχικά στεγαζόταν στην οδό Λάστοτσκινα (τώρα Lanzheronovskaya) ως παράρτημα του Περιφερειακού Ιστορικού Μουσείου της Οδησσού. Στις 15 Δεκέμβρη του 1979, παραμονές της 150ης επετείου της ανεξαρτησίας της Ελλάδας, το μουσείο "Φιλική Εταιρεία", το μοναδικό στην ΕΣΣΔ, τέθηκε σε λειτουργία.
Με την ίδρυση στην Οδησσό του παραρτήματος του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού το 1994 (τώρα είναι παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Οδησσό), το μουσείο μεταφέρθηκε στην ιστορική θέση του στην οδό Κράσνι. Το σπίτι, που κάποτε είχε αποκτήσει ο Γκριγκόρι Μαραζλή για την οικογένειά του, ο ίδιος είχε παραδώσει ως δώρο στην οργάνωση "Φιλική Εταιρεία" για τις παράνομες εργασίες στο όνομα της ανεξαρτησίας της Ελλάδας.
Μεγάλο μέρος των ερευνών του Πετρίδη έλαβε το θέμα των εμπόρων της Οδησσού, δηλαδή των Ελλήνων που έχουν αφήσει σημαντικά ίχνη στην ιστορία της Ελλάδας και της Οδησσού από τα τέλη του XVIII αιώνα έως το ΧΙΧ αιώνα, ιδίως, το πρόσωπο του δημάρχου της Οδησσού, εκπαιδευτικού και φιλάνθρωπου Γκριγκόρι Μαραζλή. Στη συλλογή του υπήρχαν κάποια πολύτιμα αντικείμενα τεχνών και χειροτεχνίας από το σπίτι του Μαραζλή, για παράδειγμα το περίφημο πιάτο τοίχου, το οποίο εξαφανίστηκε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες όταν ακόμα ζούσε ο συλλέκτης.
Μεγάλη διασημότητα μεταξύ των ιστορικών και των φιλοτελιστών είχε αναπτύξει η ιστορία έρευνας του Βλαντίμιρ Πετρίδη, της κάρτας με την εικόνα του θωρηκτού πλοίου "Μέγας Σισώης". Στην κάρτα αυτή απεικονίζεται μια ναυαρχίδα του ρωσικού εκστρατευτικού σώματος, με ναύαρχο τον Skridlov. Από το 1897 έως το 1899 το πλοίο εκτελούσε τακτικά δρομολόγια γύρω από την Κρήτη, βοηθώντας τους κατοίκους της στον αγώνα κατά των Τούρκων, οι οποίοι ήδη είχαν παραδώσει την ηπειρωτική Ελλάδα (απέκτησε την ανεξαρτησία της στη δεκαετία του 30 του ΧΙΧ αιώνα), όμως κρατούσε μερικά από τα νησιά της Ελλάδας για πολλές δεκαετίες ακόμα.
Η Κρητική επανάσταση είχε τεράστιο αντίκτυπο και στην Οδησσό. Οι Έλληνες της Οδησσού κάμποσες φορές μάζευαν χρήματα για όπλα και πυρομαχικά, εξαγόραζαν τους αιχμαλώτους, έφευγαν ως εθελοντές, κ.λπ. Ο Βλαντίμιρ είχε λάβει μια κάρτα από έναν συλλέκτη από το Μπρεστ, ο οποίος ζήτησε από τον Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς που είχε πολλές γνώσεις για την ιστορία της Ελλάδας, να του εξηγήσει τις λεπτομέρειες. Ο Πετρίδης έκανε μια μεγάλη εργασία, ψάχνοντας για σχετικές πληροφορίες σε αρχεία και βιβλιοθήκες.
Ανακάλυψε ότι ήταν ένα τάγμα, το οποίο αποτελείτο από 3 λόχους του συντάγματος του Λούμπλιν. Το τάγμα ήταν σταθμευμένο στην Οδησσό στην οδό Κανάτναγια. Βρέθηκε ένα γραμματόσημο με σφραγίδα του ταχυδρομείου, στο οποίο ήταν γραμμένο στα ρωσικά "Ρωσικό εκστρατευτικό τάγμα στην Κρήτη" και στη συνέχεια η επιγραφή στην ελληνική γλώσσα "Προσωρινό ταχυδρομείο, Ρέθυμνο". Έτσι, ο κ Πετρίδης ήταν σε θέση να αποδείξει ότι στο πλοίο Skridlov λειτουργούσε προσωρινό ρωσικό ταχυδρομείο, οργανωμένο ειδικά για τους Ρώσους ναύτες - εθελοντές, για να λαμβάνουν τις επιστολές από τη Ρωσία.
Υπήρχαν επίσης στη συλλογή του Βλαντίμιρ Πετρίδη οι περίφημοι "Φοίνιξ", τα πρώτα νομίσματα του νεοσύστατου κράτους της ανεξάρτητης Ελλάδας. Κομμένα από το 1828 όταν παρουσιάστηκε η πρώτη παρτίδα με πρωτοβουλία του διακεκριμένου διπλωμάτη Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος είχε κάποτε τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας και εξελίχθηκε σε πρώτο πρόεδρο της ανεξάρτητης Ελλάδας.
Η τελευταία ανακάλυψη του Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς Πετρίδη ήταν το πολυαναμενόμενο ταξίδι στη χώρα, που ήξερε τόσο καλά, που ανιδιοτελώς αγαπούσε, αλλά ποτέ δεν είχε επισκεφτεί. Ήταν ένα ταξίδι στην Ελλάδα, που διοργανώθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος του Γενικού Προξενείου της Ελλάδος στην Οδησσό. Είναι εύκολο να υποθέσουμε, με τι συναισθήματα ήταν γεμάτη καρδιά του, η οποία δεν μπόρεσε να σταθεί σε αυτή τη δοκιμασία. Δύο μήνες αργότερα, ο Βλαντίμιρ Πετρίδης έφυγε από τη ζωή.
Η τύχη της συλλογής του, δυστυχώς είναι λυπηρή. Εγκαταλειμμένη, χωρίς τον ιδιοκτήτη της, ο οποίος έφυγε όταν οι περίεργοι καιροί της περεστρόικα ήταν στα ύψη, εν μέσω του σκανδάλου για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ όταν η εγκληματική κατάσταση ήταν ανεξέλεγκτη, η συλλογή χαρίστηκε και πουλήθηκε πάμφθηνα, πηγαίνοντας σε διάφορα χέρια.
Έμειναν κάτι ψίχουλα. Κάποια χειρόγραφα που περιμένουν τον ερευνητή τους, μερικές υδατογραφίες του Βλαντίμιρ Λάζαρεβιτς, άρθρα από εφημερίδες, λίγα αγάλματα, ιστορικές φωτογραφίες. Από τον τεράστιο αριθμό των βιβλίων που άφησε πίσω του ο Πετρίδης, ένα μεγάλο μέρος του δόθηκε από τους κληρονόμους του στη βιβλιοθήκη του παραρτήματος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, το οποίο ο ίδιος αγαπούσε τόσο πολύ και πάνω από όλα ένιωθε περήφανος για αυτό επειδή είχε στην επίβλεψή του το μουσείο "Φιλική Εταιρεία"."
Ευχαριστούμε θερμά την κα Ελισάβετ Κουζμίνσκαγια-Πολυχρονίδη για τη διάθεση που έδειξε να μας πληροφορήσει και τη βοήθεια που μας παρείχε για να γνωρίσουμε αυτόν τον σπουδαίο πατριώτη.
Μετάφραση: Ιωάννα Τελιανίδη
